اراده و همت چگونه باید باشد؟ با نگاهی به احادیث

به بیان معصومین علیهم السلام اراده و همت به تنهایی کافی نیستند و این خصوصیت انسان باید همراه با چیزهای دیگری باشد تا به کمال برسد.
برخی از مواردی که باید در مورد چگونگی اراده بدانیم، عبارتند از:

اراده تنها با تقوا سودمند خواهد بود
ممکن است کسی باشد که به خصوصیت درونی اراده دست یافته باشد. اما این اراده برای او سودمند نخواهد بود، مگر زمانی که این اراده، همت و تلاش همراه با تقوا و پارسایی باشد.
امام جعفر صادق علیه السلام فرمودند:
أُوصِيكَ بِتَقْوَى اللَّهِ وَ الْوَرَعِ وَ الِاجْتِهَادِ وَ اعْلَمْ أَنَّهُ لَا يَنْفَعُ اجْتِهَادٌ لَا وَرَعَ فِيه
تو را به تقوای الهی و پارسایی و کوشش سفارش می کنم و بدان که کوششی که در آن پارسایی نباشد، سودی نمی دهد.
کافی (ط – الاسلامیه) ج 2 ، ص 76 ، ح 1

اراده باید همراه با پایداری و استقامت و کمک خواستن از خدا باشد
بر کسی پوشیده نیست که اراده بدون پایداری و استقامت معنا ندارد ولی این را نیز باید به یاد داشت که انسان برای رسیدن به این استقامت و پایداری باید از خداوند تبارکت و تعالی کمک بخواهد.
پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله می فرماید:
آنچه برايت سودمند است در به دست آوردن آن اراده كن و پايداري و استقامت نما و از پروردگارت كمك بخواه اگر كو ه ها به لرزه در آمدند ، تو پابرجا و استوار باش.

فرد دارای اراده قوی، بعد از پیروزی باید کرامت داشته باشد
از انسان دارای همت توقع می رود که در خواسته خود به موفقیت دست یابد، اما این را باید به یاد داشته باشد، کسی که به موفقیت دست پیدا می کند، باید با دیگران به صورت کریمانه برخورد نماید. چرا که حضرت علی علیه السلام می فرماید:
كُنْ بَعِيدَ الْهِمَمِ إِذَا طَلَبْتَ كَرِيمَ الظَّفَرِ إِذَا غَلَبْت
هر گاه در پی چیزی هستی، بلند همت باش و آن گاه که چیره شدی، در پیروزی کریم باش.
تصنیف غررالحکم و دررالکلم ص 448 ، ح 10276

برای رسیدن به پایان کار باید استقامت و مداومت در آن کار داشت
امام علی علیه السلام فرمودند:
الْعَمَلَ الْعَمَلَ ثُمَّ النِّهَايَةَ النِّهَايَةَ وَ الِاسْتِقَامَةَ الِاسْتِقَامَةَ ثُمَّ الصَّبْرَ الصَّبْرَ وَ الْوَرَعَ الْوَرَعَ إِنَّ لَكُمْ نِهَايَةً فَانْتَهُوا إِلَى نِهَايَتِكُم
کار کنید و آن را به پایانش رسانید و در آن پایداری کنید؛ آن گاه شکیبایی ورزید و پارسا باشید.
نهج البلاغة (للصبحي صالح) ص 252

در جای دیگری، ایشان مداومت بر کار کوچک را نتیجه بخش تر از کار زیاد همراه با خستگی بیان می کنند.
قَلِيلٌ تَدُومُ عَلَيْهِ أَرْجَى مِنْ كَثِيرٍ مَمْلُولٍ مِنْه
کار اندک، که بر آن مداومت ورزی، از کار بسیار که از آن خسته شوی، امیدوار کننده تر است.
نهج البلاغة (للصبحي صالح) ص 525 ، ح 278

سختکوشی و جدّ و جهد، لازمه اراده قوی است.
امیر بیان حضرت علی علیه السلام در این خصوص می فرماید:
عَلَيْكُمْ بِالْجِدِّ وَ الِاجْتِهَادِ وَ التَّأَهُّبِ وَ الِاسْتِعْدَاد
بر شما باد به تلاش و سخت کوشی و مهیا شدن و آماده شدن.
وسایل الشیعه ج 1 ، ص 92 ، ح 217

و در جای دیگر می فرماید:
طَاعَةُ اَللَّهِ سُبْحَانَهُ لاَ يَحُوزُهَا إِلاَّ مَنْ بَذَلَ اَلْجِدَّ وَ اِسْتَفْرَغَ اَلْجُهْدَ
به طاعت خدای سبحان دست نیابد مگر کسی که تلاش کند و نهایت کوشش خود را به کار گیرد.
شرح آقا جمال الدین خوانساری بر غررالحکم ج 7 ، ص 219

ترس دشمن اراده و مانع انجام کار است
حضرت علی علیه السلام با بیان یکی از آفت های پیشرفت در کارها، ترس را به عنوان مانع اراده و باعث زیان های بزرگ معرفی کرده و می فرماید:
إِذَا هِبْتَ أَمْراً فَقَعْ فِيهِ فَإِنَّ شِدَّةَ تَوَقِّيهِ أَعْظَمُ مِمَّا تَخَافُ مِنْه
هر گاه از کاری ترسیدی، خود را به کام آن بینداز، زیرا ترس شدید از آن کار، دشوارتر و زیان بار تر از اقدام به آن کار است.
نهج البلاغه (صبحی صالح ) ص 501 ، ح175

اراده و همت را صرف چه چیزهایی کنیم؟
یکی از سوالهایی که در موضوع اراده پیش می آید این است که همت، پشتکار و اراده خویش را مصروف چه کارهایی باید بکنیم. به عبارت دیگر، لازم است متوجه این باشیم که توان و اراده خودمان را مصروف چه کارهایی نکنیم؟
امیرمومنان علیه السلام خیلی زیبا به این سوال پاسخ می دهند.
اقْصِرْ هِمَّتَكَ عَلَى مَا يَلْزَمُكَ وَ لَا تَخُضْ فِيمَا لَا يَعْنِيك
همت خود را صرف چیزهایی کن که به آن نیاز داری و آنچه به کارت نمی آید پی گیری مکن.
تصنیف غررالحکم و دررالکلم ص 477 ، ح 10936

یا در حدیثی دیگر می فرماید:
كَفَى بِالْمَرْءِ غَفْلَةً أَنْ يَصْرِفَ هِمَّتَهُ فِيمَا لَا يَعْنِيه‏
از غفلت برای آدمی همین بس که همتش را در آنچه به کارش نمی آید، صرف کند.
تصنیف غررالحکم و دررالکلم ص 477 ، ح 10942

پایان این بخش را به روایتی از امام حسن مجتبی در مورد خصوصیت آدم بی همت و بی اراده اختصاص می دهیم.
امام حسن مجتبی علیه السلام فرمود:
لَا مُرُوَّةَ لِمَنْ لَا هِمَّةَ لَه
کسی که همت ندارد مروت ندارد.
کشف الغمه (ط-القدیمه) ج 1 ، ص 571 – بحار الانوار (ط-بیروت) ج 75 ، ص 111

بنابراین، از کسی که اهل اراده و همت نیست نباید توقع مروت و مردانگی داشت و روی قول چنین افرادی به هیچ وجه نباید حساب باز کرد.