اراده در قرآن کریم

قرآن کریم به عنوان برنامه زندگی که از سوی خداوند تبارک و تعالی برای بشر ارائه شده است، حاوی دستورات و تکنیک هایی است که اگر به درسی شناخته و اجرا شوند، زندگی انسان را دگرگون خواهند کرد که از جمله آن ها مسئله نگاه به اراده در قرآن کریم است.

شکی نیست که هیچ کس به اندازه خالق انسان از کیفیت ها و ویژگی های او آگاه نیست؛ بنابراین هر دستورالعملی از جانب او بیان می شود، راه درست و قطعی آن امور است. راهی که مطابق با فطرت و قطعا توأم با موفقیت و شادکامی خواهد بود.

آیه 159 سوره آل عمران می فرماید:

وَشَاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ  فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ

در كار[ها] با آنان مشورت كن، و چون تصميم گرفتى بر خدا توكل كن

مرحله اول

پیش از عزم و اراده، مشورت و تفکر است. یعنی اگر انسان قرار است تصمیم به انجام کاری بگیرد، لازم است پیش از آن در مورد آن مسئله به درستی فکر و مشورت نماید.

ورود به کاری بدون تأمل در آن و گرفتن مشورت خبرگان قطعا به نتیجه نخواهد رسید و چه بسا به دلیل ندیدن جوانب اطراف یک مسئله اراده انسان تحت تأثیر قرار گرفته و خللی در آن وارد شود.

خوب است انسان تا در مورد انجام کاری اعتقاد به انجام آن پیدا نکرده، به آن ورود نکند.

مرحله دوم

عزم در این آیه به تصمیم گرفتن معنا شده است. پس مرحله دوم در جریان اراده، تصمیم گرفتن است. انسان وقتی از قدرت فکر خود و مشورت دیگران به نتیجه ای قاطع و همراه با اعتقاد و یقین رسید، آن گاه لازم است که با تصمیمی قاطع آن را کامل نماید.

مرحله سوم

مرحله بعدی قابل استخراج از آیه ضرورت برخورداری از اراده و قصد قوی در کارها است؛ اراده قوی داشتن در انجام کارها نشانه اطمینان و اعتماد و یقین بالا است. کاری که مضطربانه دنبال شود، به سر منزل نمی‌رسد. لذا در این آیه توصیه می‌کند که در کارها اراده قوی داشته باش.

مرحله چهارم

نکته مهم دیگری که از این آیه قابل برداشت است، ضرورت توکل در کارها است. اراده ای که در قرآن به آن توصیه می شود، اراده محکمی است که با توکل به خدا کامل می شود. تفاوت سبک زندگی دیندارانه و غیر آن در همین مرحله است. چرا که دیدگاه غیر دینی بعد از تصمیم، اراده را کافی می داند ولی در دیدگاه دینی اراده به تنهایی کامل نیست و لازم است که همراه با توکل به خدا باشد.

سوالی که اینجا مطرح است، این است که چرا اراده باید همراه با توکل به خدا باشد؟

جواب مختصر آن را می توان در یکی از نامهای خداوند جستجو کرد؛ چرا که خداوند تبارک و تعالی «مسبب الاسباب» است. یعنی خدا سبب ساز و مهیا کننده اسباب و علت هاست. توکل به چنین قدرتی حتما انسان را در مسیر اراده اش کمک خواهد کرد.

و به یاد داشته باشید که اگر خدا چیزی را برای شما بخواهد، هیچ مانعی وجود نخواهد داشت. چرا که «وَإِنْ يُرِدْكَ بِخَيْرٍ فَلَا رَادَّ لِفَضْلِهِ؛ اگر براى تو خيرى بخواهد، بخشش او را ردكننده‌اى نيست» (یونس /107)

مرحله پنجم

مرحله بعدی، ثبات قدم، صبر و استقامت در مسیر اراده است. برخورداری از عزم در امور نشان از ایمان قاطع است. به دنبال آن کوشش، صبر و استقامت از لوازم عزم است.

به عبارت دیگر، هنگامی که شخصی قصد قطعی برای انجام کاری دارد باید در مسیر رسیدن به آن، صبر و استقامت داشته باشد.

چنانکه در آیه «وَإِن تَصْبِرُواْ وَتَتَّقُواْ فَإِنَّ ذَلِکَ مِنْ عَزْمِ الأُمُور؛ اگر صبر کنید و پرهیزگارى نمایید این [ایستادگى] حاکى از عزم استوار [شما] در کارهاست» (آل‌عمران/183)

و در آیه دیگری لقمان در توصیه هایش به فرزندش می فرماید:

« وَ اصْبِرْ عَلى‏ ما أَصابَکَ إِنَّ ذلِکَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ؛ پسرم! … در برابر سختی هایی که به تو مى‏رسد شکیبا باش که این حاکی از عزم استوار در کارهاست» (سوره لقمان/ ۱۷)

معنای عزم در قرآن

واژه عزم جزو واژه های بسیار پرمعنا و مهم در قرآن کریم است. به همین مناسبت برای رسیدن به فهم بهتر و دقیق تر به معنای این واژه بحث مختصری در خصوص آن انجام می دهیم. چرا که در فرهنگ دینی، عزم و اراده توأمان بوده و اراده بدون عزم ره به جایی نخواهد برد.

به این مفاهیم دقت کنید:

داشتن اراده استوار همواره جزو دعوت ها و دعاهای معصومین علیهم السلام بوده است. نقل است که امام سجاد علیه السلام هرگاه آیه شریفه « یا ایها الذین امنوا اتقوالله و کونوا مع الصادقین» (سوره توبه، آیه 119) را تلاوت می فرمود بعد این دعا را می خواند: «اللهم ارفعنی فی اعلی درجات هذه الندبه و اعنی بعزم الاراده؛ خدایا مرا به بالاترین درجات این دعوت بالا ببر و با عطا کردن اراده ای استوار کمکم کن».

یکی از ویژگی های انسان های خاص و کامل در قرآن عزم آن ها بود هاست. تا جایی که در فرهنگ اسلامی پيامبران بزرگ الهى (حضرت نوح، حضرت ابراهیم، حضرت موسی، حضرت عیسی و رسول الله الاعظم محمد صلوات الله و سلامه علیهم اجمعین ) به علت اراده نيرومندشان «اولواالعزم‏» ناميده شده ‏اند.

جای دیگری در قرآن در مورد علت رانده شدن حضرت آدم عليه السلام مى‏فرمايد: «و لقد عهدنا الى آدم من قبل فنسى و لم نجد له عزما; ما از آدم پيمان گرفته بوديم (كه نزديك درخت ممنوع نشود) ولى او فراموش كرد و عزم و اراده محكمى در او نيافتيم» (سوره‏ طه، آيه‏115)

صبر و عزم در قرآن کریم دو مفهوم نزدیک به هم بیان شده اند؛ معمولاً واژه عزم در قرآن بعد از ماده صبر آمده و اگر صبر را همان خودداری (مراقبت از نفس) از انجام کاری بدانیم این خودداری از عزم فرد نشأت گرفته به این معنا که فرد در برابر انجام کاری که نباید انجام دهد تا زمانی که عقد قلبی او سست نشده مقاومت می کند. به عبارت دیگر، انسان بر آن امری که بر انجامش تصمیم گرفته، و در دل گره زده است، پا بر جا و بر تصمیم خود باقی است، پس کسی که بر امری صبر می‌کند، حتماً در عقد قلبی‌اش و محافظت بر آن جدیت دارد، و نمی‌خواهد که از آن صرف‌نظر کند، و این خود از قدرت و شهامت نفس است.